Rozwijanie myślenia i podejmowania działań - uwarunkowania dydaktyczne

Współczesna szkoła, dążąc do zapewnienia swoim uczniom harmonijnego rozwoju, natrafia na różne przeszkody i doznaje niepowodzeń. Jakież, więc warunki powinny być spełnione, aby wyjść naprzeciw dążeniom ucznia? Otóż nasuwa się przypuszczenie, iż podstawowym warunkiem efektywności nauczania oraz kształcenia samodzielności myślenia uczniów jest transgresyjne podejście do procesu kształcenia. Transgresje w psychologii rozumiane są jako przekraczanie granic dotychczasowych możliwości i osiągnięć jednostki. Ich istota sprowadza się do przełamywania granic dotychczas nie przełamanych w efekcie których jednostka zdobywa lub tworzy nowe wartości np., dokonuje wynalazków, odkryć nieznanych praw, wymyśla nowe sposoby rozwiązywania problemów, czy też nowe metody kształcenia. Człowiek stara się wykorzystać posiadane możliwości i przekroczyć je w toku zaspokajania potrzeby samorealizacji. Myślenie człowieka i jego czyny twórcze są najbardziej specyficznym rodzajem transgresji.

Zjawisko transgresji występuje w czterech przypadkach: 

• materialnej – obejmuje rzeczy i zjawiska otaczające człowieka. Przez różnego rodzaju wynalazki techniczne tworzy on sztuczne środowisko;
• poznawczej – jej istota sprowadza się do tego, że człowiek odrzuca przestarzały sposób myślenia i tworzy nowy, dokonuje odkryć, wzbogaca różne dziedziny wiedzy;
• społecznej – wiąże się z tworzeniem nowych form kontaktów społecznych, reformowaniem instytucji, systemów społeczno-politycznych itp.;
• wewnętrznej – składa się ze struktur, stanów i procesów psychicznych świadomych i nieświadomych.

Wyróżnienie czterech przestrzeni jest istotne z poznawczego punktu widzenia, pozwalają one bowiem lepiej zrozumieć proces przekraczania siebie, a więc proces twórczych zachowań. Z dydaktycznego punktu widzenia najważniejszymi i najskuteczniejszymi metodami dokonywania transgresji jest rozwiązywanie problemów, w szczególności dywergencyjnych.

Głównym, więc i decydującym warunkiem rozwijania samodzielności myślenia i działania uczniów jest dochodzenie do nowych wiadomości poprzez rozwiązywanie problemów. Szkoła, więc w całkowitym stopniu przyczynia się do zmniejszania aktywności poznawczej uczniów. Aby tego uniknąć, lub przynajmniej ograniczyć, nauczyciele winni zająć się sprawą aktywizowania uczniów poprzez odpowiednie metody pracy dydaktyczno-wychowawczej, a zwłaszcza tzw. nauczanie problemowe. Nauczanie problemowe opiera się nie na przekazywaniu gotowych wiadomości, lecz na uzyskiwaniu przez uczniów nowych wiadomości i sprawności za pośrednictwem rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych. Cechą istotną tego nauczania jest aktywność badawcza ucznia, pojawiająca się w określonej sytuacji i zmuszająca go do stawiania sobie pytań- problemów, do formułowania hipotez i weryfikowania ich w toku operacji umysłowych i praktycznych. Uczeń pełni tu rolę podmiotu, jest bardzo ważną pierwszoplanową postacią. W sposób aktywny i samodzielny, wykorzystując dotychczasową wiedzę, dąży do rozwiązania określonej trudności i uzyskania pozytywnego wyniku swojej pracy. 

Rolą nauczyciela jest organizowanie sytuacji problemowej, formułowanie problemów (stopniowo należy wdrażać do tego samych uczniów), udzielanie uczniom niezbędnej pomocy w rozwiązywaniu problemów i sprawdzaniu rozwiązań oraz kierowanie procesem systematyzowania i utrwalania tak uzyskanej wiedzy.

Metoda nauczania problemowego nie ma na celu eliminacji, lecz wzbogacania metod prowadzących do zdobycia gotowej wiedzy. Ma ona wzbogacać wiadomości i umiejętności uczniów. Dzięki niej zarówno jakość jak i ilość zdobywanej wiedzy jest korzystniejsza niż wówczas, gdy stosuje się tylko metody podające. Uczeń rozwiązując problem nie lekceważy posiadanej wiedzy, lecz stara się przypomnieć ją, aby uzyskać pomoc w rozwiązywaniu tego rodzaju zadania. Dzięki temu ciągle nią „operuje”, co nie ma miejsca w przypadku stałego uczenia się wiedzy gotowej. Samodzielne uczenie i działanie wymaga dużego wysiłku i pokonywania trudności, a jednocześnie wyrabia wytrwałość w doprowadzaniu rozpoczętej pracy do końca.

Literatura:

E. Piotrowski, Transgresyjne podejście do procesu kształcenia, [w:] W kręgu edukacji, nauk pedagogicznych i krajoznawstwa, red. E. Kameduła, I. Kuźniak, E. Piotrowski, Poznań 2003, s. 81